و: هاشم عەلی وەیسی
لە تەواوی هەرێمەكانی كوردستان ئوستورەگەلێكی نایاب بوونی هەیە كە ئەتوانێت كاكڵەی چیرۆكێكی بە هێز بێت. ژیانی كوردێك تێكەڵەیەك لە ئوستورە و عەشق و رقە. دەڵێن ئەمریكای لاتین دامەزرێنەی رئالیزمی جادوییە: خۆزگە چاوێكیشیان بە ئوستورەكانی ئەم ناوچەیەش دەخشاند. پێویستی، دایكی نوێگەرییە.
وتووێژ لەگەڵ عەباس جەلیلیان نووسەر، لێكۆڵەر و چیرۆكنووسی كورد
و: هاشم عەلی وەیسی
عەباس جەلیلیان نووسەر، لێكۆڵەر و چیرۆكنووسی كورد دەڵێت: لای باشوری كوردستانی رۆژهەڵات زمانی كوردی دامەزرێنەر و بناغەداڕێژەری عێرفان لە شێعر و وێژەی كلاسیكی كوردی بووە. عەباس جەلیلیان لە ساڵی 1349 لە شاری شاباد(ئسلام ئاوای رۆژئاوا) سەر بە پارێزگای كرماشان لە داییك بووە. نووسەری قامووسنامەی زمانی كوردی باشوور لە بەشی زاراوەی كوردی باشورە. ئەم كتێبە لە ساڵی 1382 لە لایەن دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس لە هەرێمی كوردستان چاپ كراوە و پاشان لە لایەن چاپەمەنی پرسمان سەر لە نوێ چاپ و بڵاو كراوەتەوە. لەم كتێبە نزیكەی 70 هەزار وشەی كوردی لە زاراوەكانی لەكی، كەڵهوڕی، گۆرانی، فەیلی و لوڕی بە شێوازی رەچەڵەك ناسی و بەراوردكاری كۆكراوەتەوە و توانیویەتی وەكوو گەنجینەیەك لە بواری چالاكی لە بەشی زاراوەی كوردی باشوری كوردستانی رۆژهەڵات كاریگەری و كارتێكەری زۆری هەبێت. جەلیلیان جیاواز لە بواری زمانناسی لە بوارگەلی دیكەش خاوەن رایە و تا ئێستاكەش چەند كارێكی لە بواری رۆمان، فۆلكۆلۆر و دێمۆگرافی ئەنجام داوە، ئەم چاوپێكەوتنەی خوارەوە بە مەبەستی ناسینی زیاتری جەلیلیان ئەنجام دراوە:
پ: بەڕێز جەلیلیان بە دڵنیاییەوە یەكێك لە كارە پڕبایەخە ئەنجام دراوەكان لە بواری زمانی كوردی، قامووسنامەی زمانی كوردی باشورە. "قامووسنامەی باشور" مان بۆ پێناسە بكەن؟
عەباس جەلیلیان: راستیتان بووێت قامووسنامەی باشوور زیاتر پێویستییەك بوو تاكوو بەرهەم یان رووداوێك. هەر زمان و زاراوەیەك بۆ چەسپاندنی بارودۆخی خۆی پێویستی بە codification ێك یان هەمبانەیەكی ئامادەكراو هەیە وەكوو نموونە فارس زمانەكان هێشتاش (قامووسنامەی فرس ئەسەدی) وەكوو Codificatoinێكی زمانی فارسی دەزانن. نازانم بۆ! چونكوو زۆربەی وشە و دەستەواژەكانی لە بنەڕت دا فارسی نین و لە چوارچێوەی زمانی فارسی هیچ جێگە و پێگەیەكیان نیە، بەم پێیەش یەكێك لە كۆنترین هەمبانەكانی زمانی فارسی یە. هەر بۆیە هەمبانەی وشە یەكێك لە سەرەكیترین كەرەستە سەرەتاییەكانی تیۆری زمانە كە لە رێگەی پشت بەستن بەوەوە هەبوونی زمانێك شیاوی بەرگری لێكردن دەبێت. هەمیشە لە خۆم دەپرسم پێناسەی ئێمە بۆ زمان، زاراوە، بن زاراوە،... چیە؟ زۆر كەس لە پارێزگای كرماشان جاڕی زمان و زمانناسی و ... لێدەدەن بەڵام راستیەكەی ئەوەیە كە ئەم پێناسانە بە پێی بنەماكانی زمان و بواری زمانی و جوگرافیای زمانی نیە و لە ئاستی بیستن دا بیستوویانە. بە رای من لەوانەیە زمان لە قۆناغی سەدەمینی خۆیدا پردی پێوندی گرتن بێت لە راستی دا یەك لە سەدی تایبەتمەندی زمان، هەر ئەم تایبەتمەندییەی پردی پێوەندیی بوونەیەتی.
ئەوەی كە كەس یان كەسانێك بە بێ پێشەكی و شیكاری لایەنی بیردۆزی و تیۆریكی زمان، هەبوونی زمانێك تەنیا بە پردی پێوەندی بوون لە نێوان دوو نەتەوە دەبەستنەوە، بە هۆی تێگەیشتنی هەڵە یان هەڵوێستی سیاسیانەوەیە و كاردانەوەكانی ئەم هەڵە تێگەیشتنەش، بێ رێساییە كولتورییەكانە كە لەم پارێزگایەدا دەیبینین لە ماوەی كەمتر لە پەنجا ساڵ زمانێكی نیم بەندی بێ بنچینە لەم دەڤەرە بیچم دەگرێت كە شوێنكەوتوو و نائاگاگەلێكیش دەدۆزیتەوە (كە زۆربەشیان سەر بەم ناوچەیە نین) و قامووسنامە و مێژو و بەرهەمگەلی ئەدەبیشی بۆ ئامادە دەكەن و لەمەش پێیان درێژتر دەكەنەوە و بە فەرمی رای دەگەیەنن كە زمانی ئەم دەڤەرە هەر ئەمەیە و ئەگەریش كۆمەڵێك لە دانیشتووانی كوردی قسە دەكەن لەم لاو لاوە هاتوون و جاڕی داعییەیەكی پووچ لێدەدەن: ئاماژە بە وتاری(كوردانی فارسی وێژ) لە حاڵێكدا من لە كتێبی (تاریكخانە ناسنامەیەكی نوێ بۆ مێژووییەكی كۆن) كە راپۆرتێكە لە سەر ناوی كوردی گوندەكانی پارێزگای كرماشان و ئەوەی كە بە كام لق لە زمانی كوردی قسە دەكەن و سەر بە كام ئایینن، بە ئامار و هەژمار پیشانم داوە كە تەنانەت گوندێكی فارسی زمان لە پەراوێزی ئەم پارێزگایە بە دیی ناكەیت و لە ئاكام دا بەو ئەنجامە دەگەین كە ئەم كەسانە وەك خۆیان دەڵێن فارسی كرماشانی قسە دەكەن لەوانەیە لە پاش بن ئاو كەوتنی كەشتیەكەی تایتانیك، بارانێك لەم دەڤەرە باریوە و ئەم بە ناو (فارسی كرماشانیە) بەرهەمی ئەو بارانەیە. لە وەها بارودۆخێكی هیوابڕ ئامادە كردن و سەر لە نوێ پێناسەیەكی تەواو لە وشە كوردییەكان پێویستییەك بوو و بە خۆشحاڵیشەوە ئەنجام دراو، وا بیر دەكەمەوە كە تا ئاستێكی بەرز هەبوونی زمانی كوردی لەم ناوچەیە چەسپاند، هەرچەند بەو شێوازەی كە چاوەڕوان دەكرا بڵاو نەكرایەوە.
پ: پێگەی زاراوەی باشور لە نێو زاراوەكانی دیكەی كوردی لە چ ئاستێك دا دەبینن؟
عەباس جەلیلیان: سرنج بدەن من وەكوو خۆم لە گەڵ "زاراوەی باشور، كوردی خواریین، كوردی گۆرانی...) كێشەم هەیە ئێمە هیچ مۆتیڤ یان ئەدگارێكمان بۆ ئەم بەشە پێناسە نەكردووە، بەڵام ئەگەر بەشی باشوری زمانی كوردییە هەڵگری پێناسە كردن بێت. پرسیارەكەی ئێوە بە سەر لە نوێ پێناسە كردنەوەی زمان و زاراوە دەگەڕێنمەوە، زمان چیە؟ و پێناسەی ئێمە بۆ زاراوە چ شتێكە؟ چەند زۆرن ئەو كەسانەی كە هێشتاكە شێوە زار و زار بە بەرانبەر و یەكسان دەزانن لە حاڵێكدا هەرگیز وا نیە. لە راستی دا هەر شێوەزارێك لە جۆری خۆی دا زمانێكە و ئەوەی كە ئێمە ناوی زمانی لێ دەنێین شێوە زارێكە كە دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری و سەربازی پاڵپشت و پشتیوانی بووە، رێك وەك زمانی فارسی یان زمانی توركی.
زاراوە خۆی لە پۆلێن بەندیگەلی لقگەل و جۆرگەلی زمانی پێكهاتووە بە زمانێكی سادەتر ئەگەر دوو كەسی سەر بە زمانێك پێكەوە قسە بكەن(وەكوو لەكێك و كەڵهوڕێك) و پێویستییان بە كەسێكی سێیەم بۆ وەرگێڕان نەبێت دەڵێین دوو زاراوە لە یەك شێوازی زمانی. هەر بۆیە لە بواری پێگەی زمانی هەر شێوە زارێك پێگەیەكی شازی هەیە. بەم پێیە لە سۆنگەی پێگەی زمانیەوە هەر زاراوەیەك پێگەیەكی بەرزی هەیە، بەڵام لە رووی بە كارهێنان و كاریگەری لە رەوتی زمانیكدا، زمانەكان و زاراوەكان بە سەر بوارەكانی زمانی پۆلینبەندی دەكەن وەكوو دەستەی زمانەكانی ناوەندی: زمانەكانی باكوری رۆژهەلات و ... ئێستاكە چۆن چۆنیە كە كۆمەڵە كەسانێك جاڕی ئەوە لێ دەدەن كە لەكی شێوەزارێكی زمانی فارسیە؟ یان كەڵهوڕی شێوەزارێك لە فارسیە؟ لە حاڵێكدا تەنانەت لە دەستەیەكی زمانیش ریزبەندی ناكرێن؟! یان لەو پەڕی رووهەڵماڵراوی و بێ شەرمی دەڵێن شێوەی زمان یان زاراوەی كوردی!! ئێمە شێوەی زمانی كام چەشنی زمانی یان زمانین؟ ئایا فارس زمانێك بە بێ وەرگێڕ، زاراوەی كرمانجی یان هەورامی یان كەلهوڕی تێ دەگات؟ ئەو كەسانەی یان ئەو تریبوونانەی بەردەوام پێگە و بەرزەجێی زمانی كوردی بە گاڵتە دەگرن: - زمانی ورجاوەندی فارسی... شێوەی زمانی كوردی- ئەكەن كەمێك زیاتر بخوێننەوە.
لە سۆنگەی پێگەی بەشی باشوری زمانی كوردی: نموونەگەلێكی فراوان لە بەردەست دایە، بەڵام لێرە تەنیا دوو نموونە دێنمەوە. سەرەتا پێگەی وێژەیی و كاریگەری بیركردنەوە لە وێژەی كوردی و دووەم پێكهاتەی بنیاتنراو لە چەشن و شێوازی زمان.
1) هەركاتێك باس لە سەر عرفان لە شێعر و وێژەی كوردی دەكرێت تەواوی زەینیەتەكان بەرە و لای مەلا پەرێشانی دینەوەری، سەی ساڵحی مایدەشتی، سەی یاقووبی مایدەشتی، غوڵامرزا ئەركەوازی، شەیخ ئەمیر دینەوەری، داری ساری، مەلا حەقعەلی سیاپۆش، مەلا مەنوچهر كۆلیوەند، توركەمیر ئازادبەخت، مەولەوی كورد، خانای قوبادی دەڕوات. بە زمانێكی ساكارتر بەشی باشوری زمانی كوردی بناغە داڕێژی عرفان لە شێعر و وێژەی كلاسیكی كوردی بووە. یان ئەگەر باس لە سەر فەلسەفە و لۆژیك و ئایین لە وێژەی كوردی بێت بێ دودڵی كەلامی یارسان و ئیزدی لەو پەڕی توانایی و دەسەڵات دان، ئێوە جێگە و پێگەیەكی لەمە سەروتر شك ئەبەن؟ ئەم تایبەتمەندییە (دەركەوتن و دەرخستنی ئایین، فەلسەفە، عیرفان) تایبەتمەندی ئەو زمانانەیە كە هێز و تواناییان هەبێت كە زمانی عەرەبی خاوەنی ئاوا هێزێكە.
2- لە سۆنگەی پێكهاتەی زمانی: پێكهاتێكی هاواتا لە زمانی پاڵەوییان هەیە. بە و جۆرەی كە دەزانن زمانی پاڵەوی چەشنێك رێنسانس و ئەمئەوی زمانی بوو واتا خاڵگەلی لێڵ و مانا نەپێك لە پێكهاتەیدا سڕدراوەتەوە یەكێك لە زەقترینی ئەم خاڵانە، سڕینەوەی بەركاری ناڕاستەوخۆیە. لە تەواوەی شێوەزارەكان و شێوازەكانی بەشی باشور بەركار بە شێوەی راستەوخۆ و بە بێ ناوكۆ بە كار دەهێندرێت و پێكهاتێكی رێكوپێكی هەیە. لە شێوەزارەكانی دیكەی زمانی كوردی بەو هۆیەی بەركار ناراستەوخۆ و لە گەڵ ناوكۆیە، بە شێوەی كۆ بەكار دەبرێت: نێر و مێ و دیارناو و نادیارناویش دەگرێتەوە (كە هەڵبەت خاڵی لاوازیشە بەڵام لە بەركاردا ئاماژە بە چەندین مانای راستەوخۆ و لە هەمان كات سنوردار هەیە).
نموونە: - اب خوردم – لە زمانی فارسی
1) سۆرانی: ئاوم خوارد
2) هەورامی: ئایی واردمی
3) كرمانجی: ئاڤێ خوارن
4) لەكی: ئۆم هەرد و تا دوایی.
لەم پێكهاتەیە كە زۆرتر لە سەر ئاڤێستا بنیات نراوە كردارەكان لە كردەوەدا وەستاو دەمێننەوە و بەركار بگۆڕە و لە ئەنجام دا ئێوە لە كۆمەڵێك لە دەقەكان دەبینن كە كردارەكانی یەكەم كەس و دووەم كەس و سێیەم كەسی كۆ یەكێكە، لە حاڵێكدا لە بەشی باشور كردارەكان بە تەواوی پێناسە كراوە و باس لە كەس و كاتێكی دیاری كراو دەكات و بێجگە لەمەش فرەیی شێوازەكانی وشەسازی و رستەی فرمانی لەم بەشەدا زۆرترن، بۆیە دروست كردنی چاوگگەلی جیاواز پێویستیەكە و بەم هۆكارەیە كە لەم بوارەدا زۆرترین شێوازەكانی چاوگی بوونی هەیە و بە پێی پێناسەكانی زمانناسی هەر چاوگێك توانای ئەوەی تێ دایە تا شەشسەد وشە و چەمك و ژێرسازی لە خۆیدا بەرهەم بهێنیت كە ئەمە خۆی بە خاڵێكی ئەرێنی و هێز و توانستی زمانی هەژمار دەكرێت. ئەو سنوردارییەی كە باسمان لە سەر كرد لێرە دا خۆی دەنوێنێت.
ئێوە خوێندنەوەیەكی زۆرتان لە سەر وشە و زاراوەكان هەبووە. بە رای ئێوە هێز و دەسەڵاتی وشەكان و لە بەردەست دا بوونی وشەكانی بەشی باشور، بۆ زاراوەكانی دیكە وەكوو دەرفەتێك هەژمار دەكرێت یان هەڕەشە؟
عەباس جەلیلیان: لە بابەتی زمانناسانەوە هیچ شتێك بە هەڕەشە هەژمار ناكرێت. لە بنەڕەت دا زمان دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتیە ئەگەری ئەوە لە ئارا دا هەیە تووشی رەشۆكیگەرێتی یان چەقبەستووی رۆژانەیی ببێتەوە و یان پەیوەست بە هەلومەرج و بارودۆخی كاتی بچێتە قۆناغێكەوە كە نەدەبوو بچێت و ئەویش روكردی بە كارهێنەرانی زمان و قسەكەرانی زمانە كە خۆی دەتوانێت ببێتە سەرچاوەی هەڕەشە. پێداگری لە سەر بە تاكزمانی كردن|، سڕینەوە و زیاد كردنی فۆنێمەكان و گۆڕانی لە دەزگای فۆنێمی، بەرنامەیەكی نالۆژیكی بە ناوی وشەسازی لە زوانی كوردی لە ماڵپەڕە ئێنترنێتیەكان، تێڕوانینگەلی بەرژەوەندخوازانە و پشت گوێخەرانە و سیاسی و ...هتد بە هەڕەشە هەژمار دەكرێت نەك وشەكانی بوارەكانی زمان. ئەم كەسانە هێشتاكە لە مانای وشەسازی و شێوازی بە كارهێنانی نەگەیشتوون و درك نەكردوە.
وشە ماكی سەرەكی هەر زمانێكە و زمان سەرچاوەی بەرهەم هێنانی زانست و بیركردنەوەیە. ئێوە بە و مەرجە دەبنە خاوەنی بیركردنەوەی خۆتان كە زمانێكی سەروناوچەیی و سەروخێڵیتان هەبێت كە لە تەواوی پتانسیلەكانی بوارەكانی زمانی خۆی كەڵك وەربگرن وەكوو زاراوەكانی گۆرانی كە سەردەمانێك زمانی دەسەڵات و ئەدەبیاتی كوردان بووە ئەم زاراوەیەدا لە وێژەدا خۆی دەرخستووە: لە تەواوی پتانسیلەكانی بوارەكانی زمانی كوردی لە باكور تا باشور كەڵك وەرگیراوە. بەداخەوە كۆمەڵێك لەو كەسانەی كە لەم بوارەدا چالاكیان هەیە ساویلكانە و بە بێ پاساوی لۆژیكی و ئابوریی، زمان لە هەناوی زمان دەخولقێنن. گۆڕانكاری لە پێكهاتی فرماندار: وشەسازی و ... لە ژێر ناوی نوێخوازی و ئەمئەوی زمانی كە بۆ خۆشیان نەك تەنیا مانای ئەم زاراوانە لە بنەماكانی زمانناسانەیی نازانن بەڵكوو لە دەرهاوێشتەی ئەم كردەوە منداڵانەی خۆیان بێ ئاگان و بە جۆرێك بوونەتە هۆی شپرزەیی زمانی و بەرە و میتۆدی پاشاگەردانەی زمان بەرە و پێش دەڕۆن واتا شتێك هەر وەك ئەم زمانەی بە ناو فارسی كرماشانیی، كە نە لای فارسزمانەكان وەرگیراوە و نە كوردییەكیشە كە بتوانی پشتی پێ ببەستی.
نموونەیەكی سادەم وە بیر هاتەوە كە دەبێ باسی لە سەر بكەم: من بە پێی لێكۆڵینەوەی مەیدانی و بەڵگەیی و بە سەرژمێرییەوە دەڵێم كە ئێمە لە تەواوی زاراوەكانی كوردی 72وشەمان بۆ سەقیل هەیە چ پێویست دەكات كە واژەیەكی لە خۆوە ساز كراو بۆ سەقیل بخولقێنین؟ پاساوی ئابوری و وێژەیی چیە؟ ئێوە لەم 72 وشەیە چەند دانەیتان بە كار هێناوە یان دەتوانن بە كاری بێنن؟ ئێوەیەك كە خۆتان بە كارهێنەری زمانی كوردی دەزانن و هەر كاتێكیش قسەیەك بە دڵتان نەبێت (لە بواری زمانی كوردی) دەماری ملتان دوو ئەنگوست بەرز دەبێتەوە: كارتان چیە كە وشە دەخولقێنن؟ هیچ لەوە گەیشتوون وشەسازی تایبەتمەندیی زمانە مردووەكانە؟ ئێوەمانان بە ئەنقەست و خۆویستانە ئاو دەڕژنە ئاسیاوی دوژمنەوە و ئەو كەسانەی لە رێگەی ئەم ماڵپەڕانەوە ئاوا كارگەلێك دەكەن هەڕەشەیەكی هێزەكین نەك وشەكانی بەشەكانی دیكەی زمان...
پ: رۆژێك لە كۆبۆونەوەیەك لە گەڵ ئێوە خەریكی قسە كردن بووم، رای ئێوە ئەمە بوو كە زمانی كوردی خاوەنی بیردۆزییەكی رێك و پێكی زمانی نیە، بڕێك لەم بارەوە قسەمان بۆ بكەن؟
عەباس جەلیلیان: پرسیارەكانی ئێوە چەند رەهەندییەوە و بە ناچاری شیكاری پەراوێزەكانیش بە دووی خۆی دا دەهێنێت. هەر هەبوونێك پێش گریمانەیەك، گریمانە و ئەنجامی هەیە كە بە گشتی بنەما بیردۆزی یان تیۆری ناوی دەبەین. زمان هەبوونێكە بۆ پێش گریمانەیەك ئێمە بەرە و گریمانەیەك رێنمایی دەكات كە ئەنجامەكەی هەبوونی زمانە. بیردۆزی یانی تیۆری زمانناسی: یەكەی بنەڕەتی زمان دەناسرێت و گرنگایەتی یەكەكانی پێكهاتی زمانی و پێكهاتی رێزمانی و جوگرافیای زمانی پشت راست دەكاتەوە. لە سەر ئەم بنەمایە نە تەنیا وشەكان، كە ماكی سەرەكی زمانن شیاوی وردكردنەوە و شیكاریی دەبن، بەڵكوو مێژووی زمان، جوگرافیای زمان، بواری زمان و ... هەڵگری پێناسە كردن دەبن ئەمانە باسگەلێكی گشتین كە دەبێت لێكۆڵینەوەیان لە سەر بكرێت. بۆ نموونە تا كاتێك كە تیۆرییەكی رێك و پێك سەبارەت بە جوگرافیای زمان پێشكەش نەكرێت، بەشی كردەیی زمانیش بە نەناسراوی دەمێنێتەوە. بۆ نموونە جوگرافیای زمانی فارسی لە چوارچێوەی ئێران لە كوێیە؟ ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو (كە راست بوونی گومانی لەسەرە) جوگرافیای ئەم زمانە لە دەور و بەری دەشتاییەكانە هەر بۆیە وشەی برینج هەرگیز ناتوانێت فارسی بێت لە بەر ئەوەی جوگرافیاكەی توانای چاندنی وەها بەرهەمێكی نیە و بۆیە پێویست بە لە داییك بوونی وەها وشەیەك لەم جوگرافیایە و لەم زمانە نیە چونكوو بە كار ناهێنرێت و لە دەستەی زمانەكانی باكوری رۆژهەڵات چووەتە نێو زمانی فارسیەوە، نموونەیەكی دیكە كە پێوەندی بە جوگرافیای زمانی فارسیەوە هەیە فرەیی ناو بۆ ئاژەڵەكان و باڵدارەكان بە پێی تەمەن، رەنگ، قەبارە، نێر و مێ و ... هتدە.
لە زمانی فارسی ئێمە تەنیا مەڕ(گوسفند) و بزن(برە) دەناسین لە حاڵێكدا لە زمانی كوردی (تەنیا لە زاراوەی كوردی كەڵهوڕی) سێ و پێنج ناومان تەنیا بۆ جۆرەكانی مەڕ هەیە كە بەڵگەسازییەكان بە پێی تایبەتمەندیی جەستەییە چونكوو ئەم جوگرافیایە توانای پەروەردە كردنی وەها بوونەوەرێكی هەیە و ئاژەڵداری تایبەتمەندی سەرەكی ئەم جوگرافیایەیە و دەبێ وشەگەلێك لە داییك بن تاكوو وێنەیەك لە شتی مەبەست بە دەستەوە بدات و هەر وەك دەزانن شارستانیەتێك كە لە سەر بنەمای ئاژەڵداری و كشتوكاڵ بێت، بە هێزە و بە پێی پێویستی كۆمەڵە وشەگەلێك دەخوازێ تا زمان كاراتر و شیاوی تیگەیشتنی زیاتر بێت و لە روانگەی فەلسەفەی زمانی، چونكوو زان و سەر لە نوێ پەروەردە كردنەوە لە ئاوا ژیارگەلێك شتێكی زاتیە، ئیدی زمانەكەشیان خاوەنی زان و لە داییك بوونە. و یان لە باسكردن لە سەر پێكهاتی وشەكان: هەزاران وشە لە زمانی فارسی دان كە هەرگیز فارسی نەبوون.
وەكوو بینی- دماغ- ئەگەر سرنجی دەزگای فونێمی بدەن دەزگای فیلۆلۆژی زمانی فارسی نە تەنیا توانای گۆ كردنی فۆنێمی دیفتانگی نیە بەڵكۆ باسكاری دەنگیشی بۆ ئەم فۆنێمانە نیە و لە بنەڕەتدا بینی دەبێ بەرانبەری دیدە یان چاو بێت كە خۆی جیاكراو لە چاوگی بینین/دیتنە لە حاڵێكدا لە زمانی كوردی دیفتانگ/نگ/ بە تەواوی گۆ دەكرێت و باسكاری دەنگیش هەیە و بینی گۆڕدراوی بینگی هەورامانە كە بە واتای هەناسە كێشانە كە لە زمانی فارسی دڵەڕاوكێی یەكەم لە پێشتردا دەنرێت و /گ/ سڕدراوەتەوە، تەنانەت دماغیش خۆی ناوی لێكدراوە كە بە جۆرێك contraction(كۆنتراكشێن) كراوەتەوە. دەماغ یان دەماخ بریتیە لە: دەمارەی ناخ/ ئاوەندێك كە بە سی یان سیپەلاك بەستراوەتەوە كە هیچ كام لەم وشانە بە تەنیایی لە زمانی فارسی بە كار نایەن ئیدی دیارە كە هاوردە كراوە. نموونەی دیكە ریزی بكەرەكانە كە ئێستاكە ئێمە بە ناوی پدر، مادر، دختر ... دەناسین.
وشەی پدر بە پێی دەقەكانی پاڵەوی "پیتر" نوسراوە و بە مانای زیادكەر و زۆركەرە (فەرهەنگی پاڵەوی/فەردیدون جونەیدی) بەڵام هیچكات پێكهاتەكەی ناو نابرێت كە چۆن چۆنی پیتر بۆ پدر گۆڕدراوە. لە حاڵێكدا "پیتر" ناوی بكەر لە "پیت" بە مانای خێر و بەرەكەت و رزق و رۆزی كوردیی هاتووە و هیچكات لە زمانی فارسی دا بە كار نەبراوە و پاشگری "ئەر" لە هەزاران وشەی كوردی بە كار دەبرێت یان وشەی دختر ناوی بكەرە و لە چاوگی دوختن/شیردۆشینە كە لە كوردی كورمانجی هەر ئەم چاوگە هێشتا بە كار دەبرێت هەر بۆیە ئەم وشانە لە بنەڕەتدا ناتوانن فارسی بن چونكوو جوگرافیای زمانی فارسی پێویستی بە ئافراندنی وەها وشەگەلێك نەبووە. هەر بۆیە بنەما بیردۆزییەكانی زمانناسانەیی پوخت لە ناپوخت جوێ دەكاتەوە و ئەوەی كە من لە سەر ئەو باوەڕەم تیۆرییەك یان بنەماگەلی بیردۆزی سەبارەت بە زمانی كوردی رێك بخرێت لە راستی دا بە بۆنەی بەرگری لە راستێتی زمانە نەك شتێكی دیكە.
پ: نووسەران لە بەشی كوردی باشور زۆرجار هۆگرییان مەیلەو شێعر و وێژە زۆرتر بووە و كەمتر سرنجیان خستووتە سەر دەقگەلی زانستی. هۆكارەكەی بۆ لاوازی پێكهاتی زمانی دەگەڕێتەوە یان كەمكاری لە لایەن نووسەرانەوە بووە؟
عەباس جەلیلیان: بە دڵنیاییەوە بۆ لاوازی پێكهاتی زمانی ناگەڕێتەوە چونكوو ئەم پێكهاتە رێگەی ئەوەتان پێ دەدات لە گەڵ وشەگەلی خۆیی خۆتان سەرقاڵ بكەن. باشتر بوو وەڵامی ئەم پرسیارەم نەدایەتەوە چونكوو كۆمەڵە كەسانێك ... پێیان ناخۆشە. پێناسەگەلێكی فراوان لە بارەی شێعرەوە بوونی هەیە، بەڵام من لە رووی مكانیكی و ئەندازیاری زمانی لێكدانەوە و شیكاری دەكەم. سادەترین پێناسەی پێكهاتەی شێعر ئەوەیە كە خودی شێعر پێكهاتەخواز نیە واتا لە رەوتێكی زمانی شێعر، پێكهاتەی پێناسەكراوی زمان دەشكێنێت. ئەم روداوە لە شێعری كوردی (لانیكەم لە پارێزگای كرماشان) لەمەش سەروتر رۆشتووە و بەرێزانی شاعێر پزیشك و پسوڵەپێچی زمانیشن و جیاواز لە زمان، مێژوو و شارستانیەت و كۆمەڵگەیش ئەمانە پێناسەی دەكەن و ئەركی مێژونووسان و كۆمەڵناسان و زمانناسانیش بە تاق و تەرا ئەنجام دەدەن و جیاواز لە شاعێری، ئێستا ماشاڵا زمانناس و وێژەوان و مێژونووس و ئیتۆمۆلۆژیست و مۆرفۆلۆژیست و فۆلكۆلۆریست و چەندین ئیست و ئیزمی تریشن و ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە كە بە پێی پێناسەی وێژەوانی كلۆنیەكی مرۆیی بە رێژەیەكی پێنسەد كەسی، شاعێرێك دەتوانێت لە باری رۆحیەوە سارێژیان بكات و رێنما و رێرۆشنكەری دوارۆژێكی باشتر و دابینكەری هەستەوەریی و بیركردنەوە نوێكانیان بێت، ئەم هەموو شاعێرەی ئێمە بەردەنگانیان چەند كەسن؟ بۆچی هیچ رووداوێكی وەها لەم كۆمەڵگەیە روو نادات؟ لە شوێنگەلی تر رۆمانێك چارەنووسی نەتەوەیەك دەگۆڕێت و شێوازی روانینی مرۆڤەكانی كۆمەڵگە بۆ ژیان، داهاتوو، ئەودنیا... تووشی وەرچەرخان دەكات.
راستیەكی تاڵ ئەوەیە كە ئێمە روبەری ئەدەبیاتمان ئەوەندە دابەزاندووە كە بە قسەی خۆمانان: عەلی مەشكەش دەتوانێت لێی بپەڕێتەوە. رێگەم بدەن چیرۆكێك لەم بارەیەوە بگێڕمەوە كە رووی داوە. خاڵی من كارناسیەكەی لە ئەمریكا وەرگرتووە و لەمێژە لە ئاڵمان ژیان دەكات دەیگوت "سەردەمێك كە بۆ بڕوانامەی دۆكتۆراكەم لە ئاڵمان بووم گۆڤارە ئەدەبییەكانی ئاڵمانم دەخوێندەوە تا دیالۆگم باشتر ببێت و كەم كەمیش رووم هێنایە نووساندن و وتارێكم لە بارەی خەیام بۆ یەكێك لە گۆڤارە ئەدەبیەكان نووسی و لە ژێرەوەی ناوی خۆم نووسی و ئەوەی كە خوێندكاری قۆناغی دۆكتۆرام. لە پاش چەند رۆژێك بڕەپارەیەك وەكوو مافی چاپی بابەتەكەمیان بۆ ناردم و خوازیاری بابەتگەلێك لە بارەی ئەدەبیاتی رۆژهەڵات بوون و لە پاش ماوەیەك هاوكاری رۆژێك بۆ چاوپێكەوتن هاتن و هەر كە زانیان من خوێندكاری میكرۆبیۆلۆژیم كە هیچ پێوەندییەكی بە ئەدەبەوە نیە بە چاوپۆشیەكی زۆرەوە قەبووڵیان كرد لە دادگا سكاڵا لە دژم نەنووسن چونكوو من مافی ئەوەم نەبوو بچمە نێو جیهانی ئەدەبیاتەوە.
كۆمەڵگە چاوەڕوانی ئەوەی لە مكانیكێك هەیە كە میكانیكێكی باش بێت نەك شاعێرێكی مكانیك. جێگەكان بە شێوازێكی مەترسیدار گۆڕدراوە و ئێمە كەڵك لە پسپۆڕێتی كەسەكان نابینین كەسێك دەناسم كە دەرچووی لقی ئاسەوارناسیە لە باتی ئەوەی كە بە رەچاو كردنی ئەو بوارە ئاكادمیكەی كە هەیەتی بیسەلمێنیت بۆ نموونە گۆڕەكۆنەكانی ئەم پارێزگایە سەر بە فڵان و فیسار نیە و مێژوی نادیار و بە لاڕێدا براوی ئەم ناوچەیە روون بكاتەوە (مێژو یەكێك لە بنەما سەرەكیەكانی چەسپاندنی كولتور و شارستانیەتی نەتەوەیەكە) دوو سی كۆمەڵە شێعری لاوازی كوردی هەیە و بە وتەی ئیسفەهانیەكان سەهۆڵ پێوەندی بە دەروازەوە چیە؟ ئەو هەموو دەرچووانەی زمانی ئینگلیسی و ئاڵمانی و فەرانسە و ... هتدمان هەیە كە ئۆگری و هۆگریشیان بۆ ئەدەب هەیە، بۆچی لە و پتانسیلەی لە بەر دەستیان دایە كەڵك وەر ناگرن؟ وەرگێڕانی دەقگەلی ئاڵمانی و ئینگلیسی و ... پێشكەشتان، دەقە كوردییەكان بۆ یەكێك لەم زمانانە وەربگێڕنەوە. لە باتی بەم پێش گریمانەوە ئەچنە نێو جیهانی شێعرەوە كە گوایە شێعر سادەترین و لە بەردەستترین وتەزای ئەدەبییە لە حاڵێكدا كە شێعر یەكێك لە فەننیترین رەهەندەكانی وێژەیە. یادگەی مێژویی ئەم خەڵكە شێعرەكانی شاكە و خانمەنسوریان هێشتا لە بیر ماوە، بەڵام ئایا شێعری فڵان شاعێری ئەوڕۆكەیشی خستووەتە مێشكیەوە؟ هەر بەو شێوازەی كە وتم گرفتی كار لەوێ دایە كە ئەم بەڕێزانە شێعر بە لە بەر دەست ترین وتەزای ئەدەب دەزانن.
پ: بەڕێز جەلیلیان ئێوە جیاواز لە بواری زمان لە چەند بوارێكی دیكەی ئەدەبیاتیش خاوەنی بەرهەمن، چ شتگەلێكی تر لە ئێوە چاپ كراوە؟
عەباس جەلیلیان: من لە بواری زمان و لێكۆڵینەوەی زمانی چالاكیم هەیە و بە هەڵەش دوو بەرهەمم لە بواری كورتە چیرۆك و رۆمانیش هەیە كە دیسانەوە بە پێی پێویست بوو. راستیەكەی ئەوەیە كە ئێمە روومان لە دەق وەرسووڕاندوە و بە بوێری و بە بەڵگەوە دەڵێم یەكەمین بەرهەمی دەقی كە كورتە چیرۆك بوو لە ژێر ناوی "رەنگامە" من بڵاوم كردەوە و لە دوای ئەوەیش رۆمانی "ئاگرمەلوچ" كە یەكەمین رۆمانی كوردی بەشی باشورە بڵاو كردەوە من هۆگریم بۆ دەق و پەخشان زیاترە لە بابەتی لێكۆڵینەوە، بەڵام سەرەتا دەبێ خشتی بنچینەی دەق دابنین كە هەر ئەم كارە لێكۆڵینەوەییانە لە بواری زمانە. زۆربەی بەرهەمەكانی من لە بواری زمان و لێكۆڵینەوەگەلی مەیدانیە. كە بریتین لە:
- فەرهەنگی باشور
- زەرینە و سیمینە/بەرگی یەكەم/پەندی پێشنینانی كوردی
-زەرینە و سیمینە/بەرگی دووەم/ مەتەڵە كوردییەكان
- زەرینە و سیمینە /بەرگی سێیەم/ شێعرە فۆلكۆلۆرەكانی كوردی
- زەرینە و سیمینە/ بەرگی چوارەم/ باوەڕ و وتەگەلی كوردی
- زەرینە و سیمینە/ بەرگی پێنجەم/ شینگێڕی بە كوردی
- رەنگامە/كورتە چیرۆكگەلی كوردی
- ئاگرمەلوچ/رۆمانی كوردی
- تاریكخانە/ناسنامەیەكی نوێ بۆ مێژویەكی كۆن
- گەنجینەی زاراوەكانی ئێرانی/زاراوەناسی پارێزگای كرماشان: بەرگی یەكەم/فەرهنگستانی زبان و ادب فارسی
پ: من رۆمانی (ئاگرمەلوچ)ی ئێوەم كە بە زاراوەی باشورە خوێندۆتەوە، شاكارێكی بێ وێنەیە. چیرۆكیك لە پانتایی كات و لە گەڵ بابەتێكی ئوستوورەیی. ئوستورە كوردییەكان لە چیرۆكەكانی ئێوە زۆرن، هۆكارەكەی بۆ چی دەگەڕێتەوە؟
عەباس جەلیلیان: لە تەواوی هەرێمەكانی كوردستان ئوستورەگەلێكی نایاب بوونی هەیە كە ئەتوانێت كاكڵەی چیرۆكێكی بە هێز بێت. ژیانی كوردێك تێكەڵەیەك لە ئوستورە و عەشق و رقە. دەڵێن ئەمریكای لاتین دامەزرێنەی رئالیزمی جادوییە: خۆزگە چاوێكیشیان بە ئوستورەكانی ئەم ناوچەیەش دەخشاند. پێویستی، دایكی نوێگەرییە و چون وام هەست دەكرد بەرهەم هێنانی پەخشان بەم لقەی زمانی كوردی پێویستییەكە: بە راستی بە هەستیارییەكی زۆرترەوە دەمنووسی، چەندین جار دەقەكەیم گۆڕیوە و هەوڵم دەدا بە پێی بنەماگەلێكی نوێخوازانە بێت كە بەردەنگ لە گەڵ دەق و گەڵاڵەی چیرۆك پێوەندی وەر بگرێت و بە خۆشحاڵیەوە لە بواری وشەگەلی كوردیش وشەگەلی باشیشم هەبوو و كایە بە وشەكان و ریزبەندی وشەكان هەمیشە بۆم سرنجڕاكێش بووە و ئەوەی كە دەكرێت هەر بەم بەشەی وشەكان بەرهەمێكی وێژەیی لە داییك بێت.
لە را و بۆچوونی كەسانێك كە بە راستی هۆگری خوێندنەوەی رۆمان بوون بە تایبەت "موجتەبا كەرەمی" و "سابر سەلیمی" كەڵكی فراوانم وەرگرت. ئاگرمەلوچ لە راستی دا رۆمانێكی سوڕئالە كە لە سەر بنەمای راستیەكی مێژویی/ئوستورەیی داڕێژراوە و بە شوێن بابەتێك كەوتووە كە هێشتاكەش نۆستالۆژی زۆرینەی كۆمەڵگەی ئەوڕوكانەیە: واتا هەمان عەشقی راستەقینە. عاشقێك كە خۆشەویستەكەی لە رەوتی روداوگەلێك لێ ون دەبێت و بە هۆی پێمل بوونی ئوستورەیەك لە ناوچەیەكی تر خۆشەویستەكەی دەدۆزیتەوە. من هیچ كات عاشق نەبوومە: تەواوی سەردەمی گەنجێتیم سەرقاڵی لێكۆڵینەوە و خوێندنەوە بۆ دیتران بوو: بەڵام لە عەشق نووساندن دووقات لە عاشق بوون سرنجڕاكێشترە. لەوانەیە باوەڕ نەكەن تا ئێستا بۆ خۆم شتێكم نەنووسیوە، بەڵام ئەم كارەی دواییم تەواو بكەم بەس بۆ دڵی خۆم دەنووسم:تەنیا بۆ خۆم.
لە ئێستادا چ كارگەلێكتان بە دەستەوەیە؟
عەباس جەلیلیان: لە مێژە خەریكی ئەنسكلۆپیدیایەكی كوردیم كە تەواوی زاراوەكانی كوردی لە سێ بەشی باكور و باشور و رۆژهەڵات لە خۆ دەگرێت كە ئێوەش یەكێك لەو كەسانەن كە ئاگاداری ئەم بەرهەمەن و لە نزیكەوە ئاگاداری چارەنووسی هەن و بینینتان چۆن و بە چ هۆیەك بە هاوكاری كردن لە گەڵ كۆمەڵە كەسانێك خۆم بوارد. وا بزانم فەرهەنگێكی گشتی لە وشەكانی كوردی لە ئاو دەربێت و تا ئێستا بیست و سێ هەزار لاپەڕەی تایپ كراوە (هەڵبەت تەنیا بەشە سەرەكیەكەی كە وشەكان لە خۆ دەگرێت) و بەشی جۆگرافیاكەشی دەبێ دە هەزار لاپەڕەیەك بێت. ئەم ئەنسكلۆپیدیایە بە پێی دوایین مێتۆدەكانی زمانناسی و بە راوێژی چەندین مامۆستای زانستگا و ئەنسكلۆپیدیای "ئینكارتا" ئامادە كراوە كە بە ناونیشان و نیشانەگەلی خوارەوە رێك خراوە كە بە پێرستەوە ئاماژەیان پێ دەكەین:
دەنگنووسی بە پێی نووسینی ئستانداردی كوردی(Kurdish transcription)
دیكۆمنتارسازی زمانی(language Documentation)
بنیاتی بڕگەیی(Syllbification Structure)
وشە لێك نزیك و وەرگیراوەكان (Parts of the speech)
پێناسە و پێناسە كردنەوە (Definition)
نموونەی بینراو (Exemplifying Sample)
هاوتا و بەرانبەرەكان/هاومانا و دژماناكان (synonym and Antonym)
رەچەڵەكناسی (Etymology)
پێكهاتەی وشەیی (Morphological structure)
گەڕانەوە بۆ سەرچاوەی پێشوو (Refrence Cross)
تزارۆس(Thesaurus)
كە كوردی/كوردی/ئینگلیزی/فارسی یە. بە پێی رێكەوتنێك كە لە گەل سپانسێری ئەم پرۆژەیە بەڕێز "محەمەد ئەمین بەكری" كە یەكێك لە هاوڕێیانی دڵسۆز و هۆگری زمان و كولتوری كوردییە، دەبێت تا كۆتایی جۆزەردانی(تیر) 94 تەواوم كردبێت. بەرێزیان نەك تەنیا سپانسیچری ئەم پرۆژەیەن، بەڵكوو لە سازكردن و پێكهێنانی دامەزراوەیەكی لێكۆڵینەوەیی/كولتوری/مێژویی هەر لە ژێر ناونیشانی ئەم بەرهەمە واتا "كوردیكا" لە كرماشان بوون كە بایەخی كارەكە سەد هێندە بەرز دەكاتەوە ئەگەر بنكە و دامەزراوە دەوڵەتییەكان و ... بیرتەسكانە خۆیان لە كارەكە وەر نەدەن و بابەتێتی كولتوری لە بەر چاو بگرن نەك شتە پەراوێزكان. وا دەزانم دەبێ خاڵگەلێك وە بیر بێنمەوە كە زیاتر گلەیی و دەردی دڵە.
لە پێشەكی تاریكخانە نووسیومە: نازانم بۆ كی و بۆچی دەنووسم... بە راستی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی كوردی بۆچی بیرتەسكانە، ساویلكانە و بە دور لە ویژدان لە گەڵ نووسەرانی پانتایی كولتور و زمان هەڵسوكەوت دەكەن؟ رێگەم بدەم كەمێكیش لە سەر خۆم باستان بۆ بكەم، ئاسمان خۆ داناڕوخێت. بە تاق و تەنیا و بە بێ یارمەتی لۆجستیكی و ماڵی كەسێك یان ناوەندێك ئەنسكلۆپیدیای زمانێك ئامادە دەكەم كە ئێوە جاڕی خزمەت كردن بەو زمانە لێ دەدەن و هەرگیز پێناسەیەكی دروست و زانستیتان لە زمانی كوردی نیە، كارێك كە لانیكەم گروپێكی 50 كەسی بە باشترین پێداویستیەكان دەخوازێت: لانیكەم دەیان كەس لەم پارێزگایە دەتوانن شایەتی ئەوە بدەن كە لە رۆژدا حەڤدە كاتژمێر لە سەر ئەم بەرنامە كار دەكەم وێڕای ئەوەی تازە نەخۆشیەكەم لە كۆڵ بۆتەوە، ئەوجار ئێوە تەنیا بە هۆی ئەوەی باوەڕێكی جیاواز لە باوەڕی ئێوەم هەیە یان بە زاراوەیەكی جیاواز لە زاراوەی ئێوە قسە دەكەم، یان سەر بە جوگرافیایەكم كە سەرچاوەی شارستانێتی كوردەوارییە و ئێوە بەردەوام حاشای لێ دەكەن، تەنانەت خۆتان لە كەمترین هاوكاریش نادەن، یارمەتی و هاوكاریتان پێشكەش: دز و جیرەخۆر بۆ ئەو پرۆژەیە بانگهێشت دەكەن كە بنچینەكەی من پێناسەم كردوە. ئێوە باس لە نەتەوە و زمانێك دەكەن كە ماكە سەرەكییەكانی نەتەوە و زمان هێشتاش نازانن و ناتوانن پێناسەی بكەن و ناوی ئاكادمی و ئانستیتۆ و ... هتدتان بۆ خوشتان هەڵبژاردوە.
پێناسەیەك كە بۆ نەتەوە و كولتور و مێژو پێشكەشی دەكەن لە گاڵتە و تیتاڵ دەچێت. قرقیزستان لە باری دانیشتوان و بەراوردی درێژی و پانی: دوو سێ لە سەد لە پارێزگای كرماشان گەورەترە، بەڵام ئەنسكلۆپیدیایەكی هەشت بەرگی لە كتێبخانەكانی جیهاندا هەیە و جیهان ئەوانی وەكوو نەتەوەی قرقیز ناسیوە. ئێوەمانان كە جاڕی ئەوە لێدەدەن كە پەنجا میلیۆن كەسن و فڵان مەتر و بەراوردی نیشتمان و خەرواران مێژوی لێڵ و بێ بەڵگە و ... مەگەر خۆتان بە خۆتان بڵێن نەتەوە. ئەنسكلۆپیدیای ئێوە لە كوێیە تا ناوی نەتەوەش پێشكەش بە ئێوە بكەن؟ لەوانەیە باشتر وابێت كاتێك ئەم بەرهەمە لە چاپ درا. هەر ئەم بەڕێزانە بانگهێشت بكەین و تەرازوویەكیش لە لایەك دانێین و "كوردیكا" لە لایەك و ئەم بەڕێزانەش لە لایەكی دیكەوە دابنێین بزانین كێشیان هێندەی ئەم بەرهەمە دەبێت كە ئەوەندە باس لە خزمەت كردن بە زمانی كوردی دەكەن؟ لایەنی چەمكی و كارتێكەری و ... پێشكەشیان.
رۆژێك كە ئەم بەرهەمە لە چاپ بدرێت تەنیا شەرمەسارییان بۆ دەمێنێتەوە.
سپاس كە بە و هەموو سەرقاڵیەتان داواكاری منتان بۆ ئەم چاوپێكەوتنە قبووڵ كرد. لە كۆتایی دا ئەگەر شتێكتان بۆ وتن هەیە لە خزمەت داین.
عەباس جەلیلیان: مامۆستاكەم منی فێر كردوە كە زۆرتر كار بكەم، كەمتر بخەوم و بخۆم و زۆرتر بنووسم و كەمتر قسە بكەم. هەر بۆیە لە گەڵ رێزی دوبارەم لە ئێوە و ئاواتی ژیانێكی باشتر و شادمانیتان: هیوادارم لەو كارەی كە وەبەرتان داوە سەركەوتوو بن و لەوەی كە گوێتان بۆ ئەم وتانە راگرت سپاستان دەكەم.
سەرچاوە:
ماڵپەڕی تاقۆسان