محەمەد نەبى

هاتنە دەنگیش لە پێناو مافى مرۆڤ و هەژارو لێقەوماوان و قسەکردن و بێدەنگی نەکردن دەربارەى ناحەقییەکان، و گوفتارى جوان و شیرین،... جۆرى باش و گرنگ و گەورەیى قسەکردنن. 

 

قسەکردن و بێدەنگى دووبابەتى هاوپەیوەندو پێکەوە بەستراون، بە جۆرێک دەرکەوتنى هەر یەکێکیان بەستراوە بە ئامادەبوونى ئەویتریان. قسەکەر (ئاخێوەر), کە دێتە قسە پێویستى بە کەسێکە گوێ لە قسەکانى بگرێت، بە واتایەکیتر بێدەنگ بێت وە ئەو کەسەى کە بێدەنگە دەیەوێت تێبگات. کاتێک دێینە قسە، سنورى بێدەنگى جێدێڵین، وە کاتێک بێدەنگین کردەى قسەکردن جێدێڵین، یان لە بیرکردنەوەو تێفکرین و مۆنۆلۆگێکى قوڵدا دەبین، دەشکرێت گوێ لە هاژەى رووبارو دەنگى پێى ئاو* و ئاوازى باڵندەیەک بگرین.

زمانناسەکان یەکەمین ئەرکى زمان بە ئەرکێکى کۆمەڵایەتى دادەنێن بەوەى دەڵێن: (زمان ئامرازێکە بۆ لێک تێگەیشتن و پەیوەندیکردن) ئەمەش جەختکردنە لەسەر قسەکردن لە نێوان قسەکەر و گوێگر (وەرگر)دا، چونکە لێکتێگەیشتن و ناسینى کەسەکان بەستراوە بە قسەکردنەوە. دەڵێن کەسێکى رێکپۆشى دەوڵەمەند هاتۆتە لاى سوکرات و لافى بە رێکپۆشى و رەونەقى جلوبەرگییەوە لێداوە، سوکرات وەک ئەوەى ئەو شتانە هەر بوونیان نەبێت، پێى دەڵێت: (قسە بکە تا بتناسم) ئێمە لە رێى قسەکردنەوە مرۆڤەکان دەناسین و دەزانین کەسایەتى و جۆرى بیرکردنەوە و تێڕوانینیان چۆنە، شاعیرى ئەڵمان (گۆتە) دەڵێت: (چارەنووسى مرۆڤ بەستراوە بە زمانییەوە) ئەمەش بەو واتایەى زمان و قسەکردنى ئێمە، ژیان و چارەنووسى ئێمە درووست دەکەن؛ بۆ ناساندنى خۆمان و ناسینى کەسێک، بۆ پەیوەندیکردن بە کەسێک، بۆ دەربڕینى هەستێکى خۆش و ناخۆش:  ئێمە زمان بەکاردێنین، قسە دەکەین. لە سەردەم و بارودۆخى تایبەتیشدا زمان ئەبێتە ئامرازى سەرەکیى مانەوەى میللەتێک، بە واتایەکی دى: مانەوەى نەتەوەیەک دەبەسترێتەوە بە زمانەوە، بەختیار عەلى کۆى بەکارهێنانەکانى زمانى کوردى لەسەدەى بیستدا بەتایبەتى بەکارهێنان لە ئاستى نووسیندا ناودەنێت (گووتارى مانەوە) ئەگەرچیش ئەو، گووتارى مانەوە تەنها لە زماندا قەتیس ناکات، بەڵام زمان رۆڵى سەرەکى دەبینێت لەو گووتارەدا، کە هەروەک لە ناونیشانەکەى را دیارە بە واتاى (مانەوە، هەوڵ بۆ لەناونەچوون، زیندوومانەوە، ژیان) دێت و بەختیار عەلى هەر لەو گووتارەدا ئەم پرۆسەى بەکارهێنانى زمانە چڕتر دەکاتەوە بۆ: (خۆدۆزینەوە لەڕێى زمانەوە)1 *

بەڵام هاوشانى زمان و قسەکردن: ئایا بێدەنگیش هەڵوێست وەرگرتن نییە؟ بێدەنگى واتاى نییە ؟ ئایا بە تەنها زمان ئامرازى دەربڕینە؟ لەناو بێدەنگیدا کۆمەڵێک ئاماژەى نەگوتراو هەن کە زیاتر لە قسەکردن دەبنە جێى سەرنج، کەسە بێدەنگەکان زیاتر لە کەسە زۆربڵێکان جێى سەرنجى ئەوانیدین، چونکە وەک ئەرستۆ دەڵێت: (مرۆڤ هەر لە بنەڕەتدا حەزى زانینى هەیە) مرۆڤ حەزدەکات بزانێت لەو دیو بێدەنگییەوە چى دەگوزەرێت؟! ئایا کەسى بێدەنگ بیر لە چى دەکاتەوە؟! چۆن بیردەکاتەوە؟! بۆچوونى لەبارەى بابەتى دەربڕاو و رووداو و پرسە هەنووکەییەکانەوە چۆنە؟! هەموو ئەمانە وادەکەن کە بێدەنگى ببێتە گوتارێک لەناو خۆیدا کۆمەڵێک رەهەندى فیکرى و دەروونى و کۆمەڵایەتى و سیاسى و....هتد هەڵگرێت؛ ئێمە زۆر جار بۆ دەربڕینى هەست و بیر و هەڵوێستێکمان بێدەنگى هەڵدەبژێرین و لە زۆر حاڵەتدا (بێدەنگى) باشتر لە (قسەکردن) واتا دەگەیەنێت. (مارتن هایدیگەر) دەربارەى بێدەنگى، کۆمەڵێک ئاماژەى گرنگمان دەداتێ، کە دەڵێ: (لە گفتوگۆکردندا ئەوەى بێدەنگە دەیەوێت تێبگات. ئەم کەسە بێدەنگە رەسەنتر لە کەسێکى زۆربڵێ خاوەنى تێگەیشتنە، زۆرگوتن لەسەر بابەتێک تێگەیشتن مسۆگەرناکات، بەڵکو بە پێچەوانەوە بابەتەکە دەشارێتەوەو روونکردنەوەیەکى ساختەى بۆ دەکات. بێدەنگى گەمژەیى نییە)2. بەڵام دەبێت ئاگاداربین، بێدەنگیمان نەگاتە ئاستى ئەوەى دەرحەق بە زەوتکردنى ماف و ئازادییەکانمان بێدەنگ بین، لەم حاڵەتەدا بێدەنگى دەگاتە ئاستى: مەڕ (ئاژەڵ)بوون.

باسکردنى هەموو لایەنەکانى قسەکردن و بێدەنگى بەرەو ئاڵۆزیمان دەبات، چونکە هەم قسەکردن و هەم بێدەنگیش چەند جۆرێکى جیاوازیان هەیە، وە لە کات و شوێن و هەڵوێستە جیاوازەکاندا واتایان دەگۆڕێت و ئیعتبارى جیاواز وەردەگرن،؛ بێدەنگى هەیە جوان و پڕ واتایە و جوانى و چاکى بەرهەمدێنێت، هەشە بێ مانایەو گەمژەیى و خراپەکارى بەرهەمدێنێت: بۆ نمونە:  بێدەنگیى سەرکردەکان لە ئاست گلەیى هاوڵاتیان و بێدەنگیى میللەت لە ئاست خراپەکارییەکانى دەسەڵات و سەرۆکەکان جۆرێکى نێگەتیڤى بێدەنگین و ستەم و دیکتاتۆرییەت بەرهەمدێنێت. وەک کەنعان مەکییە دەڵێت :(بێدەنگى سەدامى درووستکرد) واتە ئەگەر میللەت بێدەنگ نەبا سەدام نەیدەتوانى ستەم و زۆردارى بکات و ببێتە دیکتاتۆر. بێدەنگیى کەسێکیش لە کاتى تووڕەیى و دڵڕەنجانى کەسێکیدیدا کە مەعاناتى هەیە و پێویستى بە گوێلێگرتنە: مرۆڤدۆستى و مەحەببەت و هاوخەمى لێدەکەوێتەوە و باشترە لەوەى بە روویدا هەڵشاخێین و بە دەنگەدەنگ و هات و هاوارى زۆر بیڕوخێنین. لەناو عەشقدا زۆرجار ئەوەى (بێدەنگى) دەریئەبڕێت هەرگیز (قسە) دەرینابڕێت، سەرەڕاى ئەوەى زۆر شت هەن، زمان دەرەقەتى دەربڕینیان نایەت و بە زمان دەرنابڕدرێن: داهێنانى مۆسیقاو بوونى گریان و پێکەنین و قیژە و هاوار و ئاماژەکانى دەست و دەم وچاو: نیشانەى ئەوەن کە هەموو بیر و هەستەکانى مرۆڤ بە زمان دەرنابڕدرێن و زمان بێتوانایە لە ئاست تەعبیرکردن لێیان، چرکەساتى وا هەن زمان تێیدا لە توانا دەکەوێت، یان زۆرجار ئەوەى لە ناخماندایە، لەگەڵ ئەوەى دەریدەبڕین، بەتەواوى ناچنەوە سەریەک. (گۆران)ى شاعیر بەشێوەیەکى هونەریانەى بەرز، گوزارشت لەم چرکەساتە دەکات، کاتێک دەڵێ:

هەرچەن ئەکەم، ئەو خەیاڵەى پێى مەستم               بۆم ناخرێتە ناو چوارچێوەى هەڵبەستم

لێکدانەوەى دەروون ، قسەى زمانم:                       بۆچى وەها دوورن لەیەک؟ نازانم!3

 قسەکردنیش بە هەمان شێوەى بێدەنگى ڕێژەییە و لایەنى پۆزەتیڤ و نێگەتیڤى هەیە و چەندین جۆرى جوداى هەن و لە شوێن و کات و بارو دۆخى جیاوازدا واتاى تایبەتى وەردەگرێت: بۆڵە بۆڵ و هات و هاوار و زۆربڵێیى و هەرزەگۆیى: جۆرێکى نێگەتیڤى قسەکردنن، زۆر کەس هەن قسە و زۆر بڵێیى دەکەن تەنها لە پێناوى قسەکردندا و بۆ ئەوەى دەری بخەن کە ئەوانیش زاناو رۆشنبیر و لێزانن، یان لەبارەى هەموو شتێکەوە قسە دەکەن، قسە دەکەن دەربارەى: ئایین، سیاسەت، ئەدەب، زانست، ئابوورى، وەرزش، هونەر، شیولێنان، دەبلیو سى، میسى، کەمال کەرکوکى، بەهارى عەرەبى، ریال مەدرید، جل و بەرگ، ستایلى پرچ (پرچى کچان و کوڕان) شفتى، رێگاوبان، مرور..... هاتنە دەنگیش لە پێناو مافى مرۆڤ و هەژارو لێقەوماوان، و قسەکردن و بێدەنگی نەکردن دەربارەى ناحەقییەکان، و گوفتارى جوان و شیرین، و قسەیەک کە مەحەببەت و رێزو تەبایى لەنێو مرۆڤەکاندا درووست بکات: جۆرى باش و گرنگ و گەورەیى قسەکردنن. ئەمە جگە لەوەى ئێمە بەر بابەتى سێیەم دەکەوین کە (نووسین)ە، ئەمەش رووبەڕووى  ئاڵۆزیى زیاترمان دەکاتەوە: ئایا نووسین بێدەنگییە یان قسەکردنە؟ نووسین لە کوێى پەیوەندیى نێوان قسەکردن و بێدەنگى  دەوەستێت؟ ئایا نووسین خۆى بە تەنها بابەتێکى سەربەخۆ نییە هاوشانى قسەکردن و بێدەنگى؟ یان بە تەنها قسەکردنە؟ یاخود قسەکردنێکى بێدەنگە لەڕێى وشەوە؟ ئەمە پێویستى بە لەسەر وەستانى زیاتر هەیە کە ئەم نووسینە مەوداى ئەوەى نییە بەتەواوى بچینە ناو وردەکارییەکانییەوە و پێویستیى بە نووسینێکیترە.

*دەنگى پێى ئاو: ناونیشانى شیعرێکى سوهراب سپێهریییە.

1_ بەختیار عەلى، گووتارى مانەوە، گۆڤارى: سەردەمى رەخنە، ژمارە:1، 2005، لا10.

*بۆ زانیاریى زیاتر دەربارەى ( گووتارى مانەوە )  پێویستە خوێنەر بگەڕێتەوە بۆ هەر پێنج ژمارەکەى گۆڤارى (سەردەمى رەخنە) کە بەختیار عەلى لە هەر پێنج ژمارەکەدا لەبارەیەوە نووسیوە.

2_ مارتن هایدیگەر، بون و کات، و: د.محەمەد کەمال، دە‌زگاى چاپ و پەخشى سەردە‌م، چاپى یەکەم، سلێمانى، 2013، لا 240.

 

3_ دیوانى گۆران، لا113.

گەڕان بۆ بابەت